منبع: جمشید سرمستانی، «گزیده‌ی شیوه‌نامه‌ی جامع ویرایش و نگارش»، تهران، نشر سرمستان، ۱۳۹۲٫
آگاهی: در این مبحث، منظور از نوشتن عددها به¬صورت «حرفی»، نوشتن آن¬ها به¬صورت «پانزده» و منظور از نوشتن عددها به¬صورت ریاضی، نوشتن آن¬ها به¬صورت «۱۵» است.
(۱) در مواردی که درپی می¬آید، مواردی که درپی می¬آید، عددها به¬صورت حرفی نوشته میشوند:
(۱٫۱) در نوشتههای ادبی و شعرها:
مثال: لشکریان یکی پس از دیگری آمدند و دور دیوار شهر اردو زدند؛ لشکری در یمین با دههزار و سیصد و پنجاه سرباز، لشکری در یسار با دوازدههزار و نهصد و چهل سرباز، و لشکری در میانه با یازدههزار و هشتصد و پنجاه سرباز.
(۲٫۱) عددهایی که «و» ربط ندارند (به جز در متنهای علمی، فنی و ریاضی):
مثال: صفر، یک، دو…، بیست، سی…، صد، دویست…، یکهزار، دوهزار…، دههزار، بیستهزار…، صدهزار، دویستهزار…، یکمیلیون، دومیلیون…، دهمیلیون، بیستمیلیون…، صدمیلیون، دویست میلیون…، نهصدمیلیون، یکمیلیارد، دومیلیارد… .
(۳٫۱) عددهایی که در آغاز جمله هستند (به جز در متنهای علمی، فنی و ریاضی):
مثال: چهلوسه دانشآموز این مدرسه از کسانی هستند که پس از منحل شدن مدرسهی سعدی، از آن‌جا به این مدرسه آمدند.
(۴٫۱) شماره‌ی قرنها به¬صورت حرفی نوشته میشود:
مثال: قرن یازدهم میلادی، قرن هشتم هجری قمری، قرن بیستویکم.
(۵٫۱) عددهایی مانند تاریخ و مبلغ در چکها، سفتهها و اسناد رسمی و دولتی -معمولاً در کنار عددهای ریاضی¬- برای جلوگیری از اشتباه، تقلّب و دخل و تصرف.
(۲) در مواردی که درپی می¬آید، عددها به‌صورت ریاضی نوشته میشوند:
(۱٫۲) عددهایی که «و» ربط دارند. (به¬جز در آغاز جمله):
مثال: , …۶۷۱۹۳۲۸, ۵۶۳۳۴۶, ۷۴۳۹ ,۲۳۱, ۲۹
(۲٫۱٫۱) عددهای «و»دار یک، دو و سه¬ رقمی، در آغاز جمله، حرفی نوشته می¬شوند، و اگر بیش از سه رقم داشته باشند، به¬صورت ریاضی نوشته می¬شوند:
مثال ۱: دویست و سی و نه کبوتر را در یک قفس نگهداری می¬کردند.
مثال۲: ۲۳۴۵ لاستیک به انبار تحویل داده شد.
(۲٫۲) در نوشتههای علمی، فنی، ریاضی، نظامی و متنهای پُرعدد:
مثال: سال پیروزی انقلاب مشروطیت به حروف ابجد، برابر «عدل مظفر»؛ یعنی به¬ترتیب، حاصل جمع عددهای ۷۰، ۴، ۳۰، ۴۰، ۹۰۰، ۸۰ و ۲۰۰، و برابر با ۱۳۲۴ ه..ق است.
(۳٫۲) تاریخهای تولد و وفات، و آغاز و پایان حکومتها و مانند این‌ها:
مثال: سربهداران ۵۲ سال (۷۳۶ تا ۷۸۸ ق) حکومت کردند.
(۴٫۲) هرنوع شماره، شامل تاریخ تولد، شماره‌ی سوره و آیه، شماره¬ی ملی، ساختمان، تلفن، شناس¬نامه، گذرنامه، بلوک، صفحه، جلد، نقشه، نمودار، جدول، سوره، آیه و مانند این‌ها:
مثال: خیابان ۲۳ شرقی، کوچهی ۱۷، بلوک ۱۱، پلاک ۳۱٫
(۵٫۲) عددهایی که با کوتاهنوشته (حروف اختصاری) همراهند:
مثال: M200، kg70، km100، cm40 و cc50
(۶٫۲) در جملههایی که در آن‌ها چند عدد بدون «و» و با «و» هست؛ عدد آغاز جمله را -اگر بدون «و» باشد- حرفی و عددهای دیگر را ریاضی می‌نویسیم:
مثال : سه تن از گروه ۳۵ نفره، پس از ۴ روز کوهپیمایی و گذشتن از ۶ کوه بزرگ، سرانجام به ۱۱۰ کیلومتری شهر رسیدند.
(۲٫۶٫۱) در این جمله¬ها اگر عدد آغاز جمله با «و» باشد، آن را ریاضی می¬نویسیم:
مثال: ۲۱ تن از گروه ۳۵ نفره، پس از ۴ روز کوهپیمایی و گذشتن از ۶ کوه بزرگ، سرانجام به ۱۱۰ کیلومتری شهر رسیدند.
(۷٫۲) هنگامی که عددها کاربرد آماری داشته باشند، ریاضی نوشته می¬شوند:
مثال: در این عملیات ۳۰۰۰ نفر از نیروهای دشمن به¬اسارت درآمدند و ۲۰۰ دستگاه انواع تانک و خودرو و بیش از ۵۰۰۰ انواع سلاح به¬غنیمت گرفته شد.
(۸٫۲) شماره‌ی ارجاع¬ها، پاورقیها، پینوشتها، و منابع و مآخذ به¬صورت ریاضی نوشته میشوند.
(۹٫۲) هر گاه عددها به عددهای ریاضی اشاره داشته باشند، به‌صورت ریاضی نوشته میشوند، هر چند جزو عددهایی باشند که باید به¬صورت حرفی نوشته شوند. این کاربرد، در بند ۴ مثال بعد نشان داده شده است:
مثال:
(۱) هرگاه جملههای نقل قول سه سطر یا کم‌تر باشند، آن‌ها را درون بند میگنجانیم.
(۲) هرگاه جملههای نقل قول بیش از سه سطر باشند، آن‌ها را در بند جداگانه میگنجانیم.
(۳) همهی جملههای نقل قول باید به¬صورت کج (ایرانیک/ایتالیک) حروفچینی شوند.
(۴) برای انجام بندهای ۱ تا ۳، تنها لازم است ویراستار در آغاز و پایان نقل قول، علامت نقل قول بگذارد.
(۱۰٫۲) در جدولها و نمودارها، عددها را به‌صورت ریاضی می‌نویسیم.
(۱۱٫۲) هرگاه عددها دارای اهمیت باشند و برای یادگیری نوشته شده باشند، به¬صورت ریاضی نوشته می¬شوند:
مثال: خطوط رهایی (RLs) در سمت نیروهای خودی، معمولاً در ۲ تا ۳ کیلومتری ساحل خروجی و در خارج از برد آتش مستقیم سلاحهای دشمن قرار داده میشود.
(۳) در عددهای ترتیبی، سه عدد سمت راست، و کلمههای «هزار و یک هزار»، «میلیون و یک میلیون»، «میلیارد و یک میلیارد» و… را به‌صورت حرفی، عددهای دیگر را به‌صورت ریاضی می‌نویسیم.
مثال ۱: یکمین همایش، دومین کوچه، کلاس سوم، نفر دهم، قرن بیستویکم، جلد بیستوسوم، یکصدوچهل و سومین سالگرد، یکهزار و نهصد و پنجاهمین ثانیه.
مثال ۲: ۲ هزار و پانصد و چهل و نهمین ثانیه.
مثال ۳: ۵۶۳ هزار و هفتصد و سی و نهمین ثانیه.
مثال ۴: یک میلیون و ۶۴۳ هزار و هشتصد و چهل و سومین ثانیه.
مثال ۵: ۲ میلیون و ۳۴۸ هزار و سیصد و هفتاد و یکمین ثانیه.
مثال ۶: ۷۵۳ میلیارد و ۵۴۹ میلیون و ۴۹۸ هزار و ششصد و شصت و هفتمین ثانیه.
(۴) تاریخها را به¬شکل زیر می‌نویسیم:
(۱٫۴) در نوشتههای غیررسمی و غیراداری، بهجز در زیر امضاها:
مثال: ۱۵ اردیبهشت ۱۳۴۱٫
(۲٫۴) در نوشتههای رسمی و اداری و در زیر امضاها:
مثال : ۸/۱۲/۱۳۶۲٫
آگاهی: در تاریخها، عدد سال را باید بهطور کامل نوشت (مانند سال ۱۳۶۲) نه به‌صورت دورقمی (مانند سال ۶۲).
(۳٫۴) دورههایی محدود همچون تاریخ تولد و مرگ یا دورهی حکومت افراد و مانند این‌ها را از راست به چپ، به صورت ریاضی و بهشرح زیر می‌نویسیم.
(۱٫۳٫۴) هرگاه عددهای این دورهها جزو جمله نباشد، آن‌ها را از سال دورتر به نزدیکتر، از چپ به راست، در پرانتز نوشته، بین آن‌ها «تا» میگذاریم و نوع تاریخ را به‌صورت کوتاهنوشته (نه به‌صورت کامل) میآوریم. در مثالهای زیر به شیوه‌ی نوشتن تاریخهای پیش از میلاد و پس از آن، و شیوه‌ی گذاشتن کوتاهنوشتهها توجه کنید:
مثال ۱: هنگامیکه هر دو سال مربوط به پس از میلاد باشند:
دورهی آرامش و ظهور تمدن اسلامی در هندوستان (۷۱۲ تا ۱۶۵۰ م).
مثال ۲: هنگامیکه یک سال مربوط به پیش از میلاد و دیگری مربوط به پس از میلاد باشد:
دوران احیای مکتب هندوئیسم (۱۸۴ق.م تا ۷۱۲م).
مثال ۳: هنگامیکه هر دو سال مربوط به پیش از میلاد باشند:
دورهی تهاجم و سلطهی آریاییها بر هند (۱۴۰۰ تا ۱۰۰۰ق.م).
(۲٫۳٫۴) هرگاه عددهای این دورهها جزو جمله باشند، آن‌ها را از دورتر به نزدیکتر، از راست به چپ نوشته، بین آن‌ها «تا» میآوریم و نوع تاریخ را به‌صورت کامل (نه به‌صورت کوتاهنوشته) می‌نویسیم:
مثال ۱: سرانجام بین سالهای ۱۶۰۹ تا ۱۶۱۴ میلادی فرمانهای اخراج مسلمانان از شهر غرناطه صادر شد، که گفته میشود در نتیجهی آن نیممیلیون مسلمان به آفریقای شمالی رفتند.
مثال ۲: جنگهای داخلی و یورشهای بیگانگان به روم از سال ۲۸۵ تا ۲۳۵ قبل از میلاد به¬تدریج بر اهمیت ارتش افزود.
مثال ۳: سرانجام «دیوکلسین» حکومت دیکتاتوری را بنیاد گذاشت و از سال ۲۸۴ تا ۳۰۵ میلادی بر روم فرمان راند.
(۵) کسرها و درصدها را به¬شکل زیر می‌نویسیم:
(۵٫۱) برای نشان دادن کسر اعشاری از ممیز (/) استفاده میکنیم.
مثال: ۰۸۱۰/۱۲۳۵ ۰۲/۷۳۱ ۳/۱۵
(۵٫۲) برای نشان دادن کسرهای متعارفی و نسبت¬ها:
(۵٫۲٫۱) در نوشتههای غیر از نوشتههای علمی، ریاضی و فنی، اگر دو عدد کسری بدون «و» باشند، آن¬ها را به¬صورت حرفی می‌نویسیم:
مثال: سهچهارم، پنجدهم، یکهزارم، پانزدهصدم، هفتادهزارم.
(۵٫۲٫۲) در این نوشتهها اگر یکی از دو عدد کسری یا هر دوی آن‌ها دارای «و» باشند، دو عدد را در بالا و پایین کجخط (/) میگذاریم:
مثال: ۷۵/۴۰ , ۴۵/۱۰ , ۵۵/۲۳
(۵٫۲٫۳) اگر جملهای، هم دارای عددهای کسری با «و» و هم دارای عددهای کسری بدون «و» باشد، همهی عددها را به‌صورت بند پیش می‌نویسیم:
مثال: تنها حدود ۳/۱ جمعیت این کشور ساکن شهرها هستند و نسبت بهرهمندی از سواد شهرنشینان به روستائیان ۳/۲۲ (بخوانید: ۲۲ به ۳) است.
(۵٫۳) در نوشتههای علمی، ریاضی و فنی، همهی کسرهای متعارف را به‌صورت ریاضی و در بالا و پایین خط افق (ـــ) می‌نویسیم.
(۵٫۴) برای نشان دادن درصدها:
(۵٫۴٫۱) در نوشتههای غیر از نوشتههای علمی، ریاضی و فنی، اگر عدد درصد، بدون «و» باشد آن را به¬صورت حرفی می‌نویسیم:
مثال: سهدرصد، هفتاد درصد، نوزده¬ درصد، هزار درصد.
(۵٫۴٫۲) در این نوشتهها، اگر عدد درصد دارای «و» باشد، آن را به¬صورت ریاضی و واژه¬ی «درصد» را به‌صورت حرفی می‌نویسیم:
مثال: ۲۲ درصد، ۴۱ درصد، ۱۲۵ درصد.
(۵٫۴٫۳) اگر جملهای دارای درصدهای با «و» و بدون «و» باشد، همهی آن‌ها را به‌صورت بند پیش می‌نویسیم:
مثال: میزان بیکاری در این کشور ۹ درصد، تولید ناخالص ملی ۲۷ درصد و بهرهمندی عمومی از سواد ۶۳ درصد و مبتلایان به بیماریهای خاص ۷۴/۰ درصد است.
(۵٫۴٫۴) در نوشتههای علمی، ریاضی و فنی همهی درصدها را به¬صورت ریاضی می‌نویسیم:
مثال: %۲۷، %۶۵، %۷۰٫
آگاهی: نشانه¬ی درصد (%) را در سمت راست عدد می¬گذاریم.
(۶) ساعت و طول و عرض جغرافیایی را به¬شکل زیر می‌نویسیم:
(۶٫۱) در نوشتههای عمومی میان عددهای ساعت، دقیقه و ثانیه «و» میگذاریم.
مثال: تحویل سال، ساعت ۱۰ و ۱۸ دقیقه و ۳۷ ثانیه.
(۶٫۲) در نوشتههای تخصصی، زمان را به¬صورت زیر نشان میدهیم:
پانزده و هفده دقیقه و نوزده ثانیه پنج و سه ثانیه هفت ثانیه پس از نیمه شب
ً ۱۹, َ ۱۷, ۱۵ ً ۳,۵ ً ۷
(۶٫۳) در نوشتههای نظامی ساعت را به¬صورت زیر نشان میدهیم و بین هر دو رقم یک فاصله میگذاریم:
پانزده و هفده دقیقه و نوزده ثانیه پنج و سه ثانیه هفت ثانیه پس از نیمه شب
۱۹ ۱۷ ۱۵ ۰۵۰۰۰۳ ۰۰۰۰۰۷
(۷) فرمولها را به¬شکل زیر می‌نویسیم:
(۷٫۱) فرمولهای کم‌تر از یک سطر را وسط سطر می‌نویسیم؛ اگر فرمول شماره داشته باشد، شماره‌ی آن را با یک تورفتگی در سمت راست سطر می‌نویسیم:
مثال: (۱-۵) ۱۳=۷+a
(۷٫۲) فرمولهای ستونی (زیر هم) را با یک تورفتگی از سمت چپ سطر، زیر هم می‌نویسیم و شماره‌ی آن‌ها را -اگر داشته باشند- با یک تورفتگی در سمت راست سطر می‌نویسیم:
مثال: (۲-۵) ۵ + (۲(a+b= 1X
(۳-۵) ۸ – ( (c+d= 2X
(۷٫۳) در جملههایی که ترکیبی از کلمه و فرمول هستند، کلمههای فارسی را از راست به چپ می‌نویسیم و میخوانیم، و فرمولها را از چپ به راست می‌نویسیم و میخوانیم:
مثال: می‌نویسیم: X= Z بنابراین ۸۰ Z >
میخوانیم: اگر X مساوی با Z باشد، بنابراین Z از ۸۰ بزرگ‌تر است.
(۷٫۴) فرمولهای فارسی را از چپ به راست می‌نویسیم و میخوانیم:
مثال: می‌نویسیم: چهار× یک ضلع= مساحت مربع
میخوانیم: مساحت مربع مساوی است با یک ضلع ضرب در چهار.
(۷٫۵) هرگاه فرمولها، ترکیبی از عدد و حروف لاتین باشند، عددها را بهزبان لاتین می‌نویسیم:
مثال:
(۷٫۶) هرگاه در فرمولها، عددها را بهجای حروف لاتین بگذاریم، آن عددها را به‌صورت لاتین می‌نویسیم:
مثال:
(۸) عددهای دارای واحد اندازهگیری را به¬شیوه‌ی زیر می‌نویسیم:
(۸٫۱) در جدولها، نمودارها، فرمولها و نوشتههای تخصصی (یعنی نوشتههای علمی، ریاضی، فنی و نظامی)، این عددها را به‌صورت ریاضی می‌نویسیم و واحدهای اندازهگیری را به¬صورت کوتاهنوشتهی لاتین در سمت راست آن‌ها میآوریم:
مثال: KHZ70 , W100 , V220 , Cْ۳۰ , KG7 , KM10 , CM25 , MM13 , M8
(۸٫۲) در غیر از موارد پیشگفته، این عددها را به¬صورت ریاضی می‌نویسیم و واحدهای اندازهگیری آن‌ها را با حروف فارسی در سمت چپ آن‌ها میآوریم:
مثال ۱: با کمک ولتمتر، از وجود ولتاژ ۵/۲۷ ولت مطمئن شوید.
مثال ۲: کار رله با رسیدن فرکانس به ۳۵۰ هزتز پایان نمییابد.
مثال ۳: طول ذغالها را اندازه بگیرید؛ اگر کم‌تر از ۱۵ میلیمتر بود، آن‌ها را عوض کنید.
مثال ۴: لولهی آزمایش را روی شعلهی ملایم قرار دهید تا دمای آن به ۱۵۰ درجهی سانتیگراد برسد.
(۸٫۳) هرگاه دو یا چند عدد، دارای یک واحد اندازهگیری باشند، آن‌ها را به¬صورتهای زیر می‌نویسیم:
مثال ۱: در قسمت زنجیر، فاصلهی بین دو چرخ باید حدود ۱۰ تا ۱۲ سانتیمتر باشد.
مثال ۲: رام بالابر را از وضعیت بالا به اندازهی ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیمتر پایین بیاورید.
مثال ۳: این کار را به¬ترتیب در دماهای ۱۰، ۲۰، ۳۰ و ۴۰ درجهی سانتیگراد تکرار کنید.
مثال ۴: برای این دستگاهها به ولتاژهای ۳۰۰، ۴۰۰ و ۵۰۰ کیلوهرتز نیاز داریم.
مثال ۵: در موارد استثنایی میتوان موتور را در حالی که دمای مایع خنککننده ۸۰ تا ۸۵ درجهی سانتیگراد است خاموش کرد.