انواع ویرایش

منبع: جمشید سرمستانی، گزیده‌ی شیوه‌نامه‌ی جامع ویرایش و نگارش، تهران، نشر سرمستان، ۱۳۹۰٫
پایه‎ی تعیین گونه‌های ویرایش، نوع و ماهیت اصلاحات ویرایشی است که هر نوشته، برای قاعده‌مند شدن و درک درست ازسوی مخاطب، به آن‌ها نیاز دارد. این ویرایش‌ها به¬شرحی است که درپی ‌‌می‌آید:
۱ـ ویرایش ویژه
دربردارنده‎ی گونه‎های زیر است:
(۱) ویرایش ترجمه‌
(۲) ویرایش علمی¬
(۳) ویرایش ادبی
(۴) ویرایش گفتار
(۵) ویرایش استنادی
(۶) ویرایش نمایه‌
(۷) ویرایش تصحیحی

۲ـ ویرایش عمومی
دربردارنده‎ی گونه‎های زیر است:
(۱) ویرایش صوری
(۲) ویرایش زبانی
(۳) ویرایش محتوایی¬ ـ ساختاری

تعریف انواع ویرایش
۱ـ ویرایش ویژه
هریک از ویرایش‎های «ترجمه»، «علمی»، «ادبی»، «گفتار»، «استنادی»، «نمایه» و «تصحیحی» که هر نوشته بسته به محتوایش، ممکن است به یکی یا بیش از یکی از آن‎ها نیاز داشته باشد، ویرایش ویژه نامیده می‎شوند.
ویرایش ویژه به ویرایش‎هایی گفته می‎شود که همه‌ی (عموم) نوشته‌ها به آن‌ها نیاز ندارند و تنها برخی نوشته‌ها (نوشته¬های ویژه)، بسته به نوع، محتوا و داشته‌هایشان ممکن است به یکی یا بیش از یکی از آن‌ها نیاز داشته باشند.
آگاهی: ویرایش‌های ویژه:
(۱) پیش از ویرایش عمومی انجام می‌شوند.
(۲) هر یک از آن‌ها به¬دست یک ویراستار که در همان گونه‌ی ویرایش تخصص دارد، انجام می‌شوند.
(۳) اگر نوشته‌ای به بیش از یک ویرایش نیاز داشته باشد، هر یک از ویرایش‎های ویژه‌ی مورد نیاز، باید در نوبتی جداگانه انجام ‌شوند.
تعریف گونه¬های ویرایش ویژه به¬شرحی است که درپی ‌می‌آید:
(۱) ویرایش ترجمه‌: عبارت است از بازبینی و درست کردن ترجمه‌ی مترجمی دیگر، با توجه به متن اصلی، و به¬دست ویراستاری که به¬جز تسلط به ترجمه‌، به موضوع ترجمه نیز آشنا یا مسلط باشد.
(۲) ویرایش علمی: بازبینی و درست کردن محتوا و اصطلاحات علمی – تخصصی یک نوشته را برپایه‎ی دانش و تخصص در موضوع آن نوشته، ویرایش تخصصی می‌نامیم.
(۳) ویرایش ادبی: گونه‎ای از ویرایش است که به‎منظور اصلاح نوشته‎های ادبی برپایه‎ی دانش «ادبیات فارسی یا ادبیات فارسی» و «ادبیات زبان مبدأ» (زبان اصلی نوشته‎ی ترجمه شده) انجام می‎شود.
(۴) ویرایش گفتار: ویرایشی است که در آن، متن سخنرانی، مصاحبه یا گفته‌های یک گوینده را به زبان نوشتاری نزدیک یا تبدیل می‌کنیم، و یا بدون آن‎که تغییری در آن پدید آوریم، تنها در شکل ساژه‎ها تغییر ایجاد می‎کنیم (یعنی تنها ویرایش صوری بر آن انجام می‌دهیم).
(۵) ویرایش استنادی¬: این نوع ویرایش، ویژه‌ی نوشته‌های دارای استنادها و شاهدهای فراوان یا نوشته‌هایی است که استنادها و شاهدهای آن‎ها دارای اهمیت است. در این ویرایش، ویراستار دقت و درستی ارجاع‌ها، نقل‌قول‎ها و مطالب را برپایه‌ی مطابقت‌ آن‌ها با منابع استفاده شده در کتاب بررسی می‌کند و ویراستار مأخذشناسِ مسلط به‌ کار با منابع و شیوه‌ی استفاده از آن‌ها باید مطمئن شود که از اصلی‌ترین و مهم‌ترین منابع استفاده شده است.
(۶) ویرایش نمایه‌: عبارت است از بررسی درستی‌ نمایه‌های یک نوشته و تناسب داشتن آن‌ها با خود نوشته‌، و درست کردن نادرستی‌ها و بی‌تناسبی‌های آن‌ها.
(۷) ویرایش تصحیحی: درست کردن غلط‎های املایی و نگارشی نوشته‎های قدیمی را ویرایش تصحیحی می‎نامند.
۲ـ ویرایش عمومی
ویرایش‎های «صوری»، «زبانی» و «محتوایی¬- ساختاری» که همه‎ی (عموم) نوشته‎ها بدون توجه به محتوایشان به همه‎ی آن‎ها نیاز دارند، روی¬هم¬رفته ویرایش عمومی نامیده می‎شوند. این سه نوع ویرایش معمولاً به‌دست یک ویراستار با نام «ویراستار عمومی» انجام می‎شود.
ویرایش عمومی دربردارنده‎ی گونه‎هایی از ویرایش است که همه‌ی (عموم) نوشته‌ها -¬کم و بیش¬- به آن‌ها نیاز دارند.
تعریف این گونه¬های ویرایش به¬شرحی است که درپی آمده:
(۱) ویرایش صوری: عبارت است از منطبق کردن صورت و شکل ساژه‎ها (عددها، فرمول¬ها، کلمه‎ها، عبارت‌ها، جمله‌ها و بندها) و گنجانیده‎های متن یک نوشته، با قاعده‌ها و شیوه‌های ویرایش؛ مانند: قراین (نادرست)، قرائن (درست).
(۲) ویرایش زبانی: به درست کردن زبان و شیوه‌ی بیان ساژه‎ها می‎پردازد؛ مانند: زمانی‌که از آن‌جا رفتم را فراموش نمی‌کنم (نادرست). زمانی را که از آن‌جا رفتم فراموش نمی‌کنم (درست).
(۳) ویرایش محتوایی – ساختاری: ویرایش محتوایی عبارت است از درست کردن معنی و محتوای عمومی – نه تخصصی- یک نوشته‌، که اغلب، تغییر و اصلاح در ساختار آن نوشته را نیز درپی دارد؛ مانند: حذف یک مطلب یا بند از جایی و گذاشتن همان مطلب یا بند در جای دیگر برای تکمیل معنی یک مبحث و …
آگاهی۱: برخی مجموع سه نوع ویرایش پیش‎گفته را «ویرایش ادبی» می‌نامند. ولی از آن‎جا که نویسنده، این نام را پیش از این بر یکی از گونه‎های ویرایش ویژه نهاده است، آن را برای همان گونه‎ی ویرایش مناسب می‎داند و به‎کار بردن آن را برای این سه ویرایش درست نمی‎داند؛ زیرا بر این باور است که نام «ویرایش عمومی» با محتوای کارهایی که در این سه ویرایش انجام می‎شود هم‎خوانی بیش‎تری دارد.
آگاهی۲: همه‌ی گونه‌های ویرایش عمومی:
(۱) باید به¬دست یک ویراستار -¬با نام ویراستار عمومی¬- انجام شوند.
(۲) با هم و در «یک» فرآیند کاری انجام می¬شوند، نه به¬صورت جدا از هم؛ همان گونه که راننده همه¬ی کارهای رانندگی (گاز دادن، فشردن کلاژ، گرفتن ترمز، عوض کردن دنده، چرخاندن فرمان، نگاه کردن به جلو و آینه¬ها و…) را –بسته به این که در هر جا به انجام کدام یک از آن¬ها نیاز پیدا کند- در یک فرآیند (فرآیند رانندگی) انجام می¬دهد و این گونه نیست که برای مثال به هر یک ده دقیقه¬ی جداگانه اختصاص دهد.
آگاهی۳: بهتر است ویرایش‌های ویژه و عمومی به¬دست یک ویراستار انجام شوند. (به¬شرط آن‌که ویراستار، دانش انجام همه‌ی آن‌ها را داشته باشد.)