موارد جایز حذف فعل

منبع: جمشید سرمستانی، «گزیده‌ی شیوه‌نامه‌ی جامع ویرایش و نگارش»، تهران، نشر سرمستان، ۱۳۹۲
۱ـ حذف فعل کمکی
فعل کمکی را در زمان‌های کامل (حال کامل و گذشته‌ی کامل)، در میان جمله می‌توان با قرینه یا بدون قرینه حذف کرد، ولی در پایان جمله کم‌تر حذف می¬شود:
مثال برای حذف با قرینه
¬ننویسید: اکنون حسن به¬همراه دوستانش از پل گذشته است و به مرز رسیده.
بنویسید: اکنون حسن به همراه دوستانش از پل گذشته و به مرز رسیده است.
مثال برای حذف بدون قرینه
مثال ۱: برادران…! در صورتی که خدا کارها را این طور آسان کرده، چرا خودتان را… نمی‌رهانید. (دِه¬خدا، مقالات، ص ۴)
مثال ۲: اکنون ساعت از نیمه‌شب گذشته و همگی در خوابند.
۲ـ حذف جزء دوم فعل مرکب
(۱) هرگاه در یک جمله، جزء دوم دو فعل مرکب یکی باشد، جزء دوم فعل نخست را می‌توان حذف کرد:
مثال ۱: همه‌ی شما باید آمادگی خود را حفظ و از دست‌آوردهای پیشینیان نگهداری کنید.
مثال ۲: همگی بی‌هوش و از خود بی‌خود شدند.
(۱٫۱) گاهی نیز حذف در فعل دوم صورت می‌گیرد:
مثال: آروزها در دل داشت و سوداها در سر.
(۲) اگر جزء دوم دو فعل یکی نباشد، نمی‌توان جزء دوم فعل اول را حذف کرد:
ننویسید: وی را به شرق کشور تبعید و در خانه¬اش زیر نظر گرفتند.
بنویسید: وی را به شرق کشور تبعید کردند و در خانه¬اش زیر نظر گرفتند.
(۳) هرگاه جزء دوم دو فعل یکی باشد، ولی یکی فعل کمکی و دیگری فعل اصلی باشد، نمی‌توان جزء دوم فعل نخست را حذف کرد:
ننویسید: در صورتی‌که ولتاژ، اندازه، ولی ساختار الکتریکی دستگاه اشکال داشته باشد… .
بنویسید: در صورتی که ولتاژ اندازه باشد ولی ساختار الکتریکی دستگاه اشکال داشته باشد… .
(۴) هر گاه فعل نخست، مرکب، و فعل دوم، ساده و مانند جزء دوم فعل نخست باشد، نمی‌توان جزء دوم فعل نخست را حذف کرد:
مثال ۱:
ننویسید: سرنشینان از عقب‌ قایق، بالا و هر یک به¬سمت جلوی قایق به¬سوی جای خود می‌روند.
بنویسید: سرنشینان از عقب‌ قایق بالا رفته و هر یک به¬سمت جلوی قایق به¬سوی جای خود می‌روند.
(فعل «رفته» در اصل «می‌روند» بوده که برای پرهیز از تکرار به¬صورت وجه وصفی نوشته شده است.)
مثال ۲:
ننویسید: هنگامی که سطح آب پایین، ناخدا به بالای عرشه‌ی کشتی رفت.
بنویسید: هنگامی که سطح آب پایین رفت، ناخدا به بالای عرشه‌ی کشتی رفت.
(یا: پس از پایین رفتن سطح آب، ناخدا به بالای عرشه‌ی کشتی رفت.)
(۵) هرگاه دو فعل مرکب همانند در یک جمله‌ باشند، حذف جزء دوم فعل نخست به‎تنهایی جایز نیست و باید فعل نخست را به¬طور کامل حذف کرد:
ننویسید: گروه‌های تندرو به مبارزه متوسل و گروه‌های محافظه‌کار به کار تبلیغی متوسل شدند.
بنویسید: گروه‌های تندرو به مبارزه، و گروه‌های محافظه‌کار به کار تبلیغی متوسل شدند.
(۶) هرگاه فاصله‌ی میان فعل مرکب نخست و دوم در جمله زیاد باشد، هر دو فعل را بدون حذف می‌آوریم:
ننویسید: واحدهای مهندسی قایق‌های جای‌گزین را آماده و پیش از رسیدن نیروهای پشتیبان و آغاز مرحله‌ی بعدی عملیات، آن‌ها را دسته‌بندی و شماره‌گذاری می‌کنند.
بنویسید: واحدهای مهندسی قایق‌های جای‌گزین را آماده کرده و پیش از رسیدن نیروهای پشتیبان و آغاز مرحله‌ی بعدی عملیات، آن‌ها را دسته‌بندی و شماره‌گذاری می‌کنند.
(۷) هرگاه جمله‌ی اصلی از چند جمله‌ی کوچکِ به هم عطف شده تشکیل شده باشد که جزء دوم فعل مرکب همه‌ی آن‌ها یکی باشد، بسته به زیبایی جمله، یک یا دو فعل مرکب را به¬طور کامل می‌آوریم و از حذف جزء دوم همه‌ی افعال جمله‎ی اصلی خودداری می‌کنیم:
ننویسید: نیروی اجرای پدافند از شهر باید نخست شهر را شناسایی، و طرح کاربرد مختصات کلی آن را آماده و پایگاه‌های مناسب را در مناطق حساس و مهم پیش‌بینی، و در مواقع اضطراری از نیروهای متحرک برای رسیدن به محل حادثه استفاده و طرح‌‌های تهیه شده را پیش‌بینی و تمرین کند.
بنویسید: نیروی اجرای پدافند از شهر باید نخست شهر را شناسایی و طرح کاربرد مختصات کلی آن را آماده کند و پایگاه‌های مناسب را در مناطق حساس و مهم پیش‌بینی، و در مواقع اضطراری از نیروهای متحرک برای رسیدن به محل حادثه استفاده کرده و طرح‌های تهیه شده را پیش‌بینی و تمرین کند.
(۸) هرگاه از دو فعل مرکب جمله، یکی مثبت و دیگری منفی باشد، حذف به¬قرینه‎ی جزء دوم فعل نخست جایز نیست:
ننویسید: بارهای منفی را وارد معادلات، و با بردار P کار نمی‌کنیم.
بنویسید: بارهای منفی را وارد معادلات کرده و با بردار P کار نمی‌کنیم. (کرده به‎جای می‎کنیم آمده است.)
(۹) اگر دو فعل مرکب همسان در میان جمله باشند، بسته به زیبایی و فصاحت جمله می‌توانیم هر یک از آن دو را حذف به¬قرینه کنیم:
ننویسید: اگر فردی هم دانش‎آموز پسر داشته باشد و هم دانش‎آموز دختر داشته باشد، تنها می‎تواند یکی از آن‌ها را در این اردو شرکت دهد.
بنویسید: اگر فردی هم دانش‌آموز پسر و هم دانش‌آموز دختر داشته باشد، تنها می‌تواند یکی از آن‌ها را در این اردو شرکت دهد.
یا:
اگر فردی هم دانش‌آموز پسر داشته باشد و هم دانش‌آموز دختر، تنها می‌تواند یکی از آن‌ها را در این اردو شرکت دهد.
(۱۰) هرگاه جزء نخست فعلی، پیش‌ساژه یا پس‌ساژه داشته باشد، جزء دوم آن را حذف نمی‎کنیم:
ننویسید: نیروی عبور از رودخانه باید به دشمن حمله‌ی غافل‌گیرانه و او را از رودخانه جدا کند. (جزء نخست فعل، پس‌ساژه -¬غافل‌گیرانه¬- دارد.)
بنویسید: نیروی عبور از رودخانه باید به دشمن حمله‌ی غافل‌گیرانه کند و او را از رودخانه جدا نماید.