درست‌نویسی صورت جمع کلمه‌ها

۱ـ جمع بستن اسم‌ قوم‌ها و طایفه‌ها
برخی کلمه‎های فارسی -¬از جمله نام قوم‎ها- به¬اشتباه به‎صورت عربی جمع بسته می‎شوند. اما باید در نظر داشت که کلمه‎های فارسی را هیچ‎گاه نمی‎توان به¬صورت عربی جمع بست؛ پس:

مفرد ننویسید بنویسید
ارمنی ارامنه ارمنی‌ها یا ارمنیان
افغان افاغنه افغانی‎ها یا افغانیان
ترک اتراک ترک‌ها یا ترکان
ترکمان تراکمه ترکمان‌ها یا ترکمانان
کرد اکراد کردها
لُر الوار لرها

۲ـ جمع با «ات»
(۱) در زبان فارسی برای جمع بستن کلمه‌های عربی، به¬جای «ات» عربی از «ها»ی جمع فارسی استفاده می‌کنیم:
ننویسید: کلمات، ثمرات، طبقات، ادارات، استعارات، تذکرات، احساسات، تعلیمات، تصادفات، افتخارات، استنباطات و…
بنویسید: کلمه‌ها، ثمره‌ها، طبقه‌ها، اداره‌ها، استعاره‌ها، تذکرها، احساس‌ها، تعلیم‌ها، تصادف‌ها، افتخارها، استنباط‌ها و…
(۱٫۱) به¬جز هنگامی‌که میان جمع با «ات» و «ها» تفاوت معنایی باشد، که در این صورت کلمه‌ را به¬شکلی جمع می‌بندیم که منظور را برساند:
مثال ۲: «همه‌ی نباتات نیاز به هوا دارند» و «این نبات‌ها را از مشهد خریدم.»
(۲٫۱) یا هنگامی‎که کلمه‎هایی را به‎کار می‎بریم که در فارسی مفرد ندارند؛ مانند:
ادبیات، دخانیات، عملیات، لبنیات، شیلات، مهمّات و…
(۳٫۱) و یا هنگامی‎که جمع بستن کلمه -¬چه عربی چه فارسی¬- با «ها»، در فارسی دیده یا شنیده نشده باشد؛ مانند:
کائنات، جمادات، مایعات، مسموعات، اطلاعات، انتخابات، تسلیحات، متصرفات، جعلیات، تبلیغات، تشکیلات، صادرات، واردات، عملیات، تأسیسات، تظاهرات، دهات، شمیرانات، اصطهبانات، غائنات، و…
آگاهی: کلمه‌هایی را که جمع آن‌ها با «ات» در فارسی رواج دارد، ولی می‌توان آن‌ها را با «ها» نیز جمع بست، با ها جمع می‌بندیم؛ مانند:
حیوانات ← حیوان‌ها، مسکرات ← مسکرها، مقامات ← مقام‌ها
(۲) کلمه‌هایی را که در اصل فارسی یا غیرعربی هستند، با «ات» جمع نمی‌بندیم:
ننویسید: باغات، آزمایشات، پیشنهادات، گزارشات، فرمایشات، بلوکات، ایلات، تلگرافات، گمرکات، نمرات، قشلاقات، ییلاقات و… .
بنویسید: باغ‌ها، آزمایش‌ها، پیشنهادها، گزارش‌ها، فرمایش‌ها، بلوک‌ها، ایل‌ها، تلگراف‌ها، گمرگ‌ها، نمره‌ها، قشلاق‌ها، ییلاق‌ها و… .
آگاهی: در نقل قول‌ها برای رعایت امانت‎داری، شکل جمع را تغییر نمی‌دهیم؛ مانند:
«طبق گزارشات واصله…».
۳ـ جمع با «جات»
(۱) کلمه‌هایی را که با «جات» جمع بسته می‌شوند با «ها» جمع می‌بندیم:
ننویسید:اداره‌جات، روزنامه‎جات، کارخانه‎جات، نوشته‌جات، سبزی‌جات، دسته‌جات، شیرینی‎جات و… .
بنویسید: اداره‎ها، روزنامه‎ها، کارخانه‎ها، نوشته‎ها، سبزی‎ها، دسته‎ها، شیرینی‎ها و…
آگاهی: در نقل‎قول‌ها برای امانت‎داری در نقل قول، از تبدیل «جات» به «ها» ‌پرهیز می‎کنیم.
(۲) هرگاه «جات» برای اشاره به نوع، خانواده یا دسته‌ای باشد که صورت جمع واژه را نیز در خود جای داده است، به‌کار بردن آن درست است. در این موارد، یا «ها»ی جمع برای اشاره به «نوع، خانواده یا دسته» کاربرد ندارد (مانند بدلی‌جات)، و یا صورت دارای «جات»، چیزهایی بیش‌تر از صورت دارای «ها»ی جمع را در خود جا می‌دهد؛ مانند:
ترشی‎جات= خوردنی‎هایی که در خانواده‎ی ترشی‎ها هستند؛ ازجمله: «انواع ترشی‌ها» و «میوه‌های ترش، مانند تمشک، آلوچه و…».
سبزی‎جات= رستنی‎هایی که در دسته‎ی سبزی‎ها قرار دارند؛ ازجمله: «انواع سبزی‌های خوراکی» و «سبزی‌های غیرخوراکی، مانند علف، یونجه و…».
شیرینی‎جات= خوردنی‎هایی که در دسته‎ی شیرینی‎ها هستند؛ ازجمله «انواع شیرینی‌های خشک و تر» و «نقل، نبات، شکلات، آب‌نبات و…».
بدلی‎جات= همه‌ی زیورآلاتی که از نوع بدل هستند.
(۳) با توجه به بندهای پیش‌گفته، برخی واژه‌ها -¬¬¬بسته به معنی مورد نظر و گستره‌ی دربرگیری مفهوم‌ها- به یکی از دو صورت پیش (با «ها» یا با «جات») نوشته می‌شوند.
۴ـ جمع با «ین» و «ون»
کلمه‌هایی را که در عربی با «ین» و «ون» جمع بسته می‌شوند در فارسی غالباً با «ان» جمع می‌بندیم:
ننویسید: معلمین، مسافرین، مؤمنین، منافقین، مترجمین، مهندسین، مشرکین، متمّولین، حاضرین، مشترکین، روحانیون، انقلابیون، اقتصادیون، اعتصابیون، رواقیّون و… .
بنویسید: معلمان، مسافران، مؤمنان، منافقان، مترجمان، مهندسان، مشرکان، متمّولان، حاضران، مشترکان، روحانیان، انقلابیان، اقتصادیان، اعتصابیان، رواقیان و… .
آگاهی: در نقل قول‎ها برای رعایت امانت باید کلمه‎ها را به همان شکل نقل شده بنویسیم؛ مانند «انقلابیون همه‎ی مقرهای پلیس را به¬تصرف خود درآوردند.»
۵ـ جمع مکسر
(۱) در زبان فارسی تا جای ممکن باید کلمه‌های عربی را با «ها» یا «ان» جمع فارسی جمع بست، مگر در مورد کلمه‌ها و اصطلاح‎هایی مانند شرایط و مقتضیات، دعاوی حقوقی، شواهد و قرائن و جز این‌ها که تنها شکل جمع مکسر آن‌ها شناخته شده است:
ننویسید: ارکان، اخبار، اعضا، اعمال، اشعار، افعال، حروف، حوادث، فواید، قصاید، قبایل، کتب، مراتب، معانی، منازل، نوادر و… .
بنویسید: رکن‎ها، خبرها، عضوها، عمل‎ها، شعرها، فعل‎ها، حرف‎ها، حادثه‎ها، فایده‎ها، قصیده‎ها، قبیله‎ها، کتاب‎ها، مرتبه‎ها، معنی‎ها، منزل‎ها، نادران و… .
(۲) مگر هنگامی‌که صورت جمع فارسی آن‌ها در زبان فارسی کاربرد نداشته باشد؛ مانند:
آمال، اجزا، احوال، اطراف، الوان، اوباش، بلاد، بیوت، حدود، حواس، عجایب، عیال، غرایب، کسور، ملوک، مواجب، جوارح و… .
۶ـ جمع ضمایر جمع
ضمایر جمع‌ «ما» و «شما» را می‌توان با «ها» جمع بست و برای مثال گفت: ماها و شماها.
۷ـ جمعِ جمع
(۱) کلمه‌های جمع مکسر عربی را نباید دوباره با «ها» یا «ان» جمع فارسی یا حتی با «ات» جمع عربی جمع بست:
ننویسید: آمال‌ها، اجزاها، احوال‌ها، احوالات، اطراف‌ها، الوان‌ها، بلادها، بیوتات، حدودها، حواس‌ها، خیرات‌ها، عجایب‌ها، عجایبات، عیالان، غرایبات، کسورات، ملوکان، مواجب‌ها، امورات و… .
بنویسید: آمال، اجزا، احوال، اطراف، الوان، بلاد، بیوت، حدود، حواس، خیرات، عجایب، عیال، غرایب، کسور، ملوک، مواجب، امور، و… .
(۲) مگر هنگامی‎که جمع مکسر کلمه‌های عربی، در فارسی به¬عنوان مفرد به¬کار رود، یا صورت مفرد عربی آن‌ها در معنی مورد نظر، در فارسی کاربرد نداشته باشد. به¬زبان دیگر، هرگاه یک کلمه‎ی جمع عربی، در زبان فارسی به‎عنوان کلمه‎ی مفرد به‎کار رود، می‎توانیم آن را دوباره جمع ببندیم؛ ‌ولی اگر کاربرد جمع داشته باشد، نمی‎توانیم آن را دوباره جمع ببندیم. کلمه‎هایی را که درپی آمده، با آن‎که در زبان عربی جمع هستند، به‎علت آن‎که در زبان فارسی کاربرد مفرد دارند، می‎توانیم دوباره با ساژه‎های جمع فارسی (ها/ ان) یا عربی (ات) جمع ببندیم:
اوباش‎ها یا اوباشان، جواهرات، عملیات‌ها، اربابان، اعیان‌ها، عوارض‌ها و… که مفرد آن‎ها به¬ترتیب وبش، جوهر، عملیّه، ربّ، عَین و عارضه است.
(۳) یا هنگامی‎که صورت جمع مکسر آن‌ها، در فارسی تنها با جمع بستن دوباره کاربرد داشته باشد؛ مانند:
حبوبات (جمع حبوب)، فتوحات (جمع فتوح)، فیوضات (جمع فیوض)، نذورات (جمع نذور) و… .