منبع: جمشید سرمستانی، گزیده‌ی شیوه‌نامه‌ی جامع ویرایش و نگارش، تهران، نشر سرمستان، ۱۳۹۰٫
پاورقی یا پانوشت به نوشته‌هایی می‌گویند که در زیر صفحه نوشته می‌شوند.
پاورقی‌ها هفت گونه‌اند:
(۱) پاورقی توضیحی
(۲) پاورقی تعریفی
(۳) پاورقی اطلاعی
(۴) پاورقی معادل
(۵) پاورقی اطمینان
(۶) پاورقی ارجاعی
(۷) پاورقی ترکیبی
۱ـ پاورقی توضیحی
پاورقی توضیحی، نوشتهای است که ساژهها را برای رفع ابهام یا پرسش، توضیح میدهد.
مثال¬هایی که از این پس خواهد آمد، و پاورقی¬های نوشته¬شده برای آن¬ها، هریک از گونه¬های پاورقی را در پیش رویتان خواهند گذاشت:
مثال ۱: این کارنامه، یعنی دو جنگ متعارف بزرگ که یکی به بنبست رسید و دیگری به¬شکست کامل انجامید، خشنودکننده نیست؛ این کارنامه حاصل اشتباهات و شکست‌های ما [آمریکایی‌ها[ در عملیاتهای کوچک‌تر است.
مثال ۲: پذیرفتن هرگونه عملیات نظامی هرچند کوچک، بدون بهکار گیری هر چهار نیروی نظامی تقریباً غیرممکن است.
آگاهی: هرگاه در یک فصل، یک مطلب نیازمند توضیح در چند جای آن فصل آمده باشد، پاورقی توضیحی را تنها برای مورد نخست می‌نویسیم.
۲ـ پاورقی تعریفی
این نوع پاورقی برای تعریف واژهها و اصطلاحات نیازمند تعریف بهکار میرود. اگر ساژهی نیازمند تعریف، معادل ساژهای غیرفارسی باشد، باید هم تعریف و هم صورت اصلی آن ساژه را در پاورقی آورد.
مثال ۱: هرگاه این حرف، پس از «حروف پسبریده» قرار گیرد… .
مثال ۲: ایجاد این کانالها تنها بهوسیلهی «تمرکز خطی» ممکن می‌شود.
مثال ۳: درستی این محاسبه، پس از اندازهگیری «طول موج» مشخص خواهد شد.
۳ـ پاورقی اطلاعی
پاورقی اطلاعی، اطلاعاتی رادربارهی ساژه‌های نیازمند معرفی -¬از جمله مواردی را که درپی آمده¬- در اختیار خواننده می‌گذارد:
(۱) اطلاعاتی درباره‌ی اشخاص نیازمند معرفی.
(۲) اطلاعاتی درباره‌ی رخدادهای تاریخی، سیاسی، اجتماعی و… نیازمند معرفی.
(۳) اطلاعاتی درباره‌ی مکان‌های نیازمند معرفی.
(۴) اطلاعاتی درباره‌ی سازمانها، نهادها، تشکیلات و … نیازمند معرفی.
مثال ۱: اطلاعات درباره‌ی اشخاص نیازمند معرفی:
در نهایت، این امر باعث می‌شود که رئیس جمهور برای مشاوره در مورد سیاست‌های امنیتی، به فردی مانند سرهنگ هاوس مستقر در کاخ سفید گرایش پیدا کند.
مثال ۲: اطلاعات درباره‌ی رخدادهای تاریخی، سیاسی، اجتماعی و… نیازمند معرفی:
انگلیسی‌ها در زیر آتش از عَدَن عقب¬نشینی کردند و تاکنون موفق به آرام کردن ایرلند شمالی نبوده‌اند؛ اما به¬باور بسیاری، در دو جنگ مهم پیروز شدند: در جنگ ضدچریکی مالزی در دهه‌ی ۱۹۵۰، و در جنگ فالکلند. (رخداد تاریخی)
مثال ۳: اطلاعات درباره‌ی مکان‌های نیازمند معرفی:
به¬تازگی گزارشی با این مضمون را دیدم که درس تاریخ نظامی در دانشگاه «وست پوینت» به¬عنوان واحد درسی اجباری ارائه نمی‌شود.
مثال ۴: اطلاعات درباره‌ی سازمانها، نهادها، تشکیلات و… نیازمند معرفی:
آنچه نیاز است، یک تشکیلات نظامیِ «کم¬حجم، میانه و با مهارت» برپایهی الگوی… «ورماخ» جنگ جهانی دوم، و هسته‌ی حرفه‌ای ارتش انگلیس است.
۴ـ پاورقی معادل
این پاورقی دربردارندهی داشتههای زیر است:
۴٫۱ـ املای لاتین نامها، عنوانها و لقبهای لاتین
مثال ۱: او چیز زیادی برای گفتن درباره‌ی «له داک ثو» نداشت.
مثال ۲: سمت «دبیر اجرائی شورای امنیت ملی» به¬موجب مصوبه‌ی امنیت ملی سال ۱۹۴۷ میلادی به¬وجود آمد.
مثال ۳: این دوره که از سال ۳۰ تا ۳۲۳ قبل از میلاد طول کشید، به «عصر هلنیستی» شهرت یافت.
۴٫۲ـ املای لاتین اصطلاحها و مفهومهای تخصصی
معادل لاتین اصطلاحها و مفهومهای تخصصی برای آگاهی خواننده از املای آن‌ها باید در پاورقی گنجانده شود. در برخی موارد می‌توان معادل لاتین اصطلاحها و مفهومهایی عمومی را که دانستن آن‌ها برای خواننده سودمند است، در پاورقی گنجاند. شیوهی نوشتن این ساژهها نیز مانند شیوهی نوشتن نامهاست:
مثال ۱: خروجی «سامانههای کوچک تأمین انرژی اتمی» نیز پاسخگوی نیازهای این واحد نیست.
مثال ۲: براثر این عملکردها، رفتهرفته حقی با عنوان «حق برداشت ویژه» از صندوق بینالمللی پول ایجاد شد که…
مثال ۳: این عارضه که «التهاب رنگدانهای شبکیه» خوانده می‌شود، رفتهرفته موجب می‌شود که…
۵ـ پاورقی اطمینان
گاهی بنا به علتهایی -¬از جمله آگاهی خواننده از تضاد یا اختلاف فکری، اعتقادی یا سیاسی «نویسنده» با «مترجم یا ناشر ترجمه»، یا هر علتی دیگر¬- ممکن است این گمان به ذهن خواننده آید که مترجم، بخشی از متن را طبق خواست خود یا ناشر، و یا به¬صورت اشتباه ترجمه کرده، نه مطابق آنچه در متن اصلی آمده است. مترجم برای ازبین بردن این گمان، باید عین ساژه¬ی نویسنده را به¬زبان اصلی در پاورقی بنویسید؛ به¬زبان دیگر، مترجم باید به خواننده اطمینان دهد که آن ساژه، ترجمه‌ی بدون افزایش یا کاهش ساژه¬ی متن اصلی است. برای مثال، در نمونه‌ای که درپی آمده، نویسنده و ناشر، آمریکایی است، و ناشر ترجمه‌ی فارسی آن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است. از همینرو، مترجم برای آنکه این پرسش یا تردید را ازبین ببرد که «آیا ساژه¬ی ترجمه¬شده، با ساژه¬ی نویسنده (هانتینگتون) مطابقت دارد یا خیر؟»، عین ساژه¬ی متن اصلی را در پاورقی آورده است:
مثال: همگی می‌دانیم که تا قبل از سال ۱۹۴۶ آمریکا در هیچ جنگی شکست نخورده بود؛ حداقل این ادعا در سالهای ۱۸۱۲ تا ۱۸۱۵ میلادی درست بوده است. با نگاهی به تاریخ نظامی آمریکا می‌توان نمونه‌های فراوانی از «بن بست راهبردی، حماقت تاکتیکی، کاستی¬های بزرگ در آموزش و مقررات، بی‌کفایتی و لاف‌زنی در فرماندهی، و بزدلی محض» را مشاهده نمود. هم‌چنین می‌توان نمونه‌هایی کاملاً مخالف نمونه‌های فوق نیز یافت؛ ولی بهسختی می‌توان موردی از جنگ و فنون نظامی را که بخشی از فعالیتهای انسانی بوده است پیدا کرد که آمریکایی‌ها در آن بخش در مقایسه با ملت‌های دیگر برجسته‌تر بوده باشند.
۶ـ پاورقی ارجاعی
نوشته¬هایی غیر ازبخش، فصل و گفتار و دفتر، چون «پیش¬گفتار، سخن ناشر، مقدمه¬ی نویسنده یا مترجم، نتیجه، مؤخره» و مانند این¬ها که نوشته¬های آن¬ها معمولاً کم¬ است و از چند صفحه بیش¬تر نیست، بخش¬های «کم¬نوشته» نامیده می¬شوند. منابع و مآخذ این بخش¬ها به¬جای آن¬که در پایان هریک آورده شود، با ترتیبی که در زیر عنوان «شیوهی کلی نوشتن (تنظیم) مشخصات منابع و مآخذ» آمده، در پاورقی همان بخش به¬صورت «پاورقی ارجاعی» آورده می¬شود.
مثال: اگر فرض کنیم که نوشته¬ی زیر، بخشی از پیش¬گفتار یک کتاب است، شیوه¬¬ی ارجاع به منبع در آن به¬صورتی است که درپی آمده:
آنان هم‌چنین قبه‌ای را که بر چاه زمزم بود و نیز ساختمان‌های دور خانه‌ی خدا را ویران کردند. مردم مکه هم که به‌شدت از وهابیان می‌ترسیدند، با ترس نظاره‌گر ویران‌سازی بناها و آثار اسلامی خود بودند.
۷ـ پاورقی ترکیبی
گاهی لازم می‌شود پاورقی‌ها را به¬صورت ترکیبی از دو یا چند گونه از پاورقیهای پیشگفته نوشت. مثالهایی که درپی میآید، ترکیبی از پاورقی معادل را با پاورقیهای دیگر نشان میدهد:
مثال ۱: Enemy Information Colecting Elements: منظور، عواملی از دشمن است که اطلاعات نیروهای خودی را جمعآوری میکنند. (پاورقی معادل¬- توضیحی)
مثال ۲: Colon House: سرهنگ هاوس (۱۹۳۸-۱۸۵۸ م) دیپلمات آمریکایی و مشاور نزدیک ویلسیون، رئیسجمهور اسبق آمریکا بود. (پاورقی معادل¬- اطلاعی)
مثال ۳: Manuer: مانور عبارت است از جابهجایی نیروها و تجهیزات به¬گونهای که در موقعیتی برتر نسبت به دشمن قرار گیرند. این کلمه را همواره باید «مانور» ترجمه کرد مگر هنگامی که به¬معنی «تمرین نظامی» باشد که در این صورت آن را «رزمایش» ترجمه میکنیم. (پاورقی معادل¬- تعریفی¬- توضیحی)
مثال ۴: پس از بیرون راندن وهابیان از مکه و مدینه، بازسازی بقاع متبرکه و آثار اسلامی آغاز شد. با نظر مساعد علما و کمک‌های مالی مردم و ضریح‌هایی که در نقاط دور و نزدیک جهان اسلام ساخته و به مدینه و مکه فرستاده شد، به‌سرعت بسیاری از ویرانی‌های آل سعود بازسازی گردید. چنین عمل‌کردی نشانگر عمق اختلاف اسلام وهابی با اعتقادات مسلمانان است. (پاورقی¬یی که برای این بند آورده شده، پاورقی توضیحی¬- ارجاعی است.)