منبع: جمشید سرمستانی، قواعد جامع املای فارسی، تهران، نشر سرمستان، ۱۳۹۰
۱ـ پسوندها
پسوند، هجا یا لفظی است که بهتنهایی بهکار نمیرود و در پس واژه میآید تا معنی تازهای به آن دهد.
در زبان فارسی دستکم ۵۲ پسوند وجود دارد.
(۱) پسوندهای «آسا، آگین، باره،تر،ترین، جات، وار، وش،ها و گانه» -در واژههای دوهجایی و چندهجایی- جدا و بیفاصله نوشته میشوند (اصل قاعدهمندی)؛ مانند: سیلآسا، شرمآگین، شکمباره، کوتاهتر، بزرگترین، ترشیجات، درویشوار، سرخوش، کتابها و پنجگانه.
استثنا:
(۱. ۱) پسوندهای «تر» و «ترین» در واژههای «بهتر (ین)، مهتر (ین) و کهتر (ین)» چسبیده نوشته میشوند.
(۲. ۱) پسوند «وار» در واژههای «خانوار، بزرگوار و سوگوار» چسبیده نوشته میشود.
(۳. ۱) هنگامی که حذف واجی در واژه صورت گیرد، پسوندهای جدا، چسبیده نوشته میشوند؛ مانند: مهوش (ماهوش بوده است) و یگانه (یکگانه بوده است).
(۲) پسوند «بار» در واژههای دوهجایی، چسبیده، و در واژههای چندهجایی، جدا و بیفاصله نوشته میشود (اصل قاعدهمندی)؛ مانند: اشکبار، شیطنتبار.
(۳) چهل پسوند دیگر؛ یعنی پسوندهای «ا (کوشا)، اک (پوشاک)،ام (پنجم)، امین (پنجمین)، ان (زنان)، انه (زنانه)،بان (کشتیبان)، چه (تاریخچه)، چی (چایچی)،دان (نمکدان)، دیس (تندیس)، زار (نمکزار) سار (کوهسار)، سان (همسان)، ستان (گلستان)، سیر (گرمسیر)، فام (سرخفام)، ک (آدمک)، کده (دانشکده)، گار (خواستگار)، گان (دیوانگان)،گاه (آزمایشگاه)، گر (ستمگر)،گری (رامشگری)، گون (شبنمگون) ، گین (خشمگین)،مان (زایمان)،مند (دانشمند)، ن (برگشتن)، نا(فراخنا)، ناک (دهشتناک)، نده (گوینده)، واره (ماهواره)، ور (رنجور، دانشور)، ومند (تنومند)، وند (عروسوندان)، ـه (ناله، گریه)، ی (شکستنی)، ین (رنگین)، ینه (نرمینه)» بهجز در موارد زیر، چسبیده نوشته میشوند:
(۱. ۳) هنگامی که حرف پایانی واژه «ه» ی چسبیده به «ی» باشد؛ مانند: توجیهگر.
(۲. ۳) هنگامی که حرف آغازین پسوند با حرف پایانی واژه یکی باشد؛ مانند: نظاممند.
(۳. ۳) هنگامی که حرف پایان واژه، «ه» ی ناملفوظ باشد؛ مانند: گلهمند.
(۳. ۴) هنگامی که پسوندهای «گری» و «وند» پس از «ی» بیایند؛ مانند: منشیگری، محمدیوند.
(۳. ۵) هنگامی که پس از واژههای مرکب بیایند؛ مانند: لفتولیسچی.
آگاهی: هرگاه یک یا چند حرف به واژههای پسونددار افزوده شود، در قواعد پیشگفته تغییری ایجاد نمیشود؛ مثال: مرغسان ← مرغسانان، سخنور ← سخنوری، همگون ← ناهمگونی، سرخفام ← سرخفامی.
۲ـ پیشوندها
پیشوند، هجا یا لفظی است که بهتنهایی بهکار نمیرود و پیش از واژه میآید تا معنی تازهای به آن بدهد.
در زبان فارسی دستکم ۲۳ نوع پیشوند وجود دارد.
(۱) پیشوندهای «اِم، ب، دُش، مَـ، نَـ» چسبیده نوشته میشوند؛ مانند: امشب، برفت، دشوار، بهوش، مبادا، نمیخورم.
(۲) پیشوند «هم» در واژههای دوهجایی چسبیده نوشته میشود، و در واژههای چندهجایی و هنگامی که چسبیدهنویسی آن، واژه را زشت کند، جدا و بیفاصله نوشته میشود؛ مانند: همکار، همسر، همدرس، هممرز، هممخرج، همسفر، همصف، همسنخ، همعقل. (برای آشنایی بیشتر به مدخل «هم» نگاه کنید).
(۳) پیشوند «بی» بهجز در واژههای بیهوده، بیهُده، بیهُش و بیزار، در همهجا جدا نوشته میشود؛ مانند: بیکار، بیتربیت.
(۴) پیشوند «می» بهجز در صورتهای محاورهای (مانند: میگن، میرن، میخوام، میشنفه و…) جدا نوشته میشود؛ مانند: میگویند، میروند، میخواهم، میشنود.
(۵) پیشوند «همی» همیشه جدا نوشته میشود؛ مانند: همیروم، همیگویم.
(۶) باقی پیشوندها نیز – بهعلت آنکه حرف پایانیشان حرف پسبریده است – جدا نوشته میشوند.
